تساهل و مدارا در تصوف اسلامی (براساس متون نثر از آغاز تا پایان سدۀ چهارم قمری)

تساهل و مدارا در عرصه­های گوناگون و به دلایل مختلفی پدید می­آید. گاه، منفعت‏طلبی موجب مدارا با گروه­های متنازع می­گردد و گاه، پشتوانة فکری دیگری دارد. در میان برخی عارفان، روحیۀ تساهل و مدارا به‏سبب آمیختن قواعد عالم وحدت و کثرت پدید می­آید؛ بدین معنی که آنان در عالم وحدت باقی مانده، و خواسته­اند که با نگاه وحدت‏گرایانه به عالم کثرت بنگرند؛ پس، به خلط مراتب و آمیختن قواعد روی آورده­اند. درحقیقت، این گروه وارد اجتماع می­شوند، اما می­خواهند با قواعد عالم وحدت بازی کنند. جبر­اندیشی و در عمل° «صلح کل بودن» از جلوه­های مهم این نگاه به شمار می­رود. در میان تساهل‏گرایان، گروه دیگری نیز هست که رفتارشان منشأ اعتقادی و فقهی دارد؛ این گروه تحت تأثیر رواج برخی اندیشه­های مداراگر در فقه اهل‏سنت قرار دارند و علت تساهل‏پیشگی آنان پیروی از فقها در این زمینه است.      گذشته از انگیزه‏هایی که برای روی‏آوردن به تساهل بیان شد، دستۀ دیگری نیز از این شیوه به‏عنوان حربه­ای اخلاقی و اجتماعی بهره می­برند. این رفتار ناشی از عطوفت وجودی این عارفان است و از این راه مردم را مجذوب خود می‏سازند؛ پیروان این نگرش با ستمگران نیز تقیه پیش می­گیرند تا از آسیب‏های بزرگ جلوگیری کنند. در این پژوهش، برآنیم که این نگاه­های متفاوت را با تشریح بیشتر مبانی نظری، و بررسی شواهد و نمونه­های تاریخی تبیین نماییم.